NRC Handelsblad 29-09-2002

Abstracte Zen-tuin intrigeert door verborgen boom

De steentuin van de Ryoanji tempel in Kyoto is beroemd om zijn mysterieuze aantrekkingskracht. Zelfs op leken maakt de tuin, een rechthoekige zee van kiezelstenen met vijf zorgvuldig geplaatste rotseilanden, vaak diepe indruk.

Onderzoekers van universiteit van Kyoto hebben een nieuwe verklaring. Het sobere ontwerp van de tuin roept onbewust een elegante gestileerde boom op in de hersenen van de toeschouwer (Nature, 26 sept).

De tuin, vermoedelijk aangelegd in het begin van de vijftiende eeuw, is een van de beroemdste voorbeelden van de `kunst van de leegte', nauw verwant is met de Japanse Zen-filosofie. De abstracte ontwerpen in dit soort tuinen staan bekend om hun minutieus doordachte ordening, waar ieder onderdeel bijdraagt aan het effect.

Een traditionele interpretatie van het stenenpatroon in de tuin, die beschermd is als UNESCO-werelderfgoed, is dat de steengroepen tijgerjongen voorstellen die de zee over steken. Anderen lazen in de tuin de Chinese karakters voor `geest' of `hart', of bedachten uitgebreide pijlenschema's van de bewegingen die de tuin in de geest van de toeschouwer op zou roepen.

De perceptie-onderzoekers sloegen een nieuwe weg in: op het patroon van stenen pasten ze de `mediale as-transformatie' toe, bekend uit onderzoek naar patroonherkenning en biologische visuele systemen. Deze transformatie, die ruwweg de lijnen berekent waar golven uitstralend van de steengroepen elkaar het eerst zouden treffen, legt lijnen van maximale symmetrie bloot. Het resultaat is een soort skelet dat een kale essentie van een afbeelding patroon weergeeft.

In de Zen-tuin lijkt dit skelet op een boom, vonden de onderzoekers, inclusief steeds kleinere vertakkingen met realistische proporties. De stam eindigt op het stoepje vanwaar de tuin het best is te overzien.

Toeschouwers zouden deze boom onbewust waarnemen, wat de esthetische gewaarwording opwekt, denken de onderzoekers. Het is bekend dat de hersenen vergelijkbare transformaties uitvoeren bij de verwerking van beelden, en dat mensen onbewust gevoelig zijn voor de patroonskeletten die ze blootleggen. Vermoedelijk spelen de mediale assen een rol bij de eerste stadia van verwerking van visuele patronen in de hersenen.

Een verdere aanwijzing dat de virtuele boom in de Japanse tuin niet onbedoeld was, is de gevoeligheid van de vorm voor verstoringen: de afbeelding van een boom gaat zo goed als verloren als één van de steengroepen een beetje verplaatst wordt.

Foto-onderschrift: Bovenaanzicht van de Ryoanji tempel en de steentuin. De projectie van de gebieden met een maximale lokale symmetrie lijkt op een boom waarvan de stam precies over een nis ligt met daarin een Boeddistisch beeld dat de tuin overziet. FOTO'S NATURE

(c) Bruno van Wayenburg